Axar.az ADOG және Зира халықаралық портының басшысы, еңбек сіңірген инженер Мұса Сүлеймановпен сұхбатты ұсынады.
– Сүлейманов мырза, сіз Каспий теңізінің су деңгейінің төмендеуіне байланысты бірегей бастаманы ұсындыңыз – Каспий мен Қара теңізді жерасты туннелі арқылы байланыстырады. Жұртшылық қалай қабылдады?
– Бұл бастама жұртшылықтың назарын аударды. Мен Каспий жағалауындағы бес мемлекет – Әзірбайжан, Ресей, Иран, Қазақстан және Түрікменстан президенттеріне ашық үндеу жолдадым. Әзірге ресми жауаптар алынбағанымен, бейресми арналар арқылы жобаға қызығушылық байқалады. Сонымен қатар, техникалық мәліметтер туралы көбірек білу үшін маған әртүрлі сала мамандары – инженерлер, экологтар, су шаруашылығы мамандары және азаматтық белсенділер хабарласты. Бұл жобаның өзектілігі мен өзектілігін көрсетеді.
– Кейбір сарапшылар Каспий теңізінің су деңгейінің тарихи тұрғыда құбылып тұрғанын және бұл табиғи процесс екенін алға тартады. Бұған сіздің көзқарасыңыз қандай?
– Рас, Каспий теңізінің бұрын ауытқуы болғанымен, қазіргі құлдырау жылдамдығы, ауқымы және географиясы жағынан айтарлықтай ерекшеленеді. Климаттың өзгеруі, Еділ мен Кура өзендерінде су қоймаларының салынуы, ауыл шаруашылығының суға деген сұранысының артуы, өзен ағынының азаюы Каспий теңізіне келетін судың айтарлықтай төмендеуіне ықпал етті. Бұл енді табиғи циклдік процесс емес, экологиялық және антропогендік дағдарыс.
– Кейбіреулер жобаны жүзеге асыру тым қымбат және қиын деп есептейді. Бұл туралы сіздің ойыңыз қандай?
– Жоба шынымен де ауқымды. Дегенмен, біз Каспий теңізі деңгейінің күрт төмендеуі мұнай инфрақұрылымына, порттарға, теңіз жолдарына, биоәртүрлілікке және бүкіл экожүйеге жойқын әсер ететінін ескеруіміз керек. Мысалы, Қашаған мен Қаламқас сияқты кен орындарындағы, сондай-ақ Алат және Түркіменбашы сияқты порттардағы жұмыстар қазірдің өзінде су деңгейінің төмендеуіне байланысты қиындықтарға тап болуда. Бұл үрдіс жалғаса беретін болса, болашақта мемлекеттердің шығыны туннель жобасының құнынан екі-үш есе жоғары болуы мүмкін.
Сонымен қатар, туннель арқылы жасалған үздіксіз ағын шамамен 170 МВт су электр энергиясын өндіре алады, бұл жыл сайын шамамен 100 миллион доллар кіріске айналады. Осылайша, жоба техникалық және экологиялық тұрғыдан ғана емес, экономикалық тұрғыдан да тиімді.
– Бұл жобаны жүзеге асыру үшін қандай халықаралық қадамдар қажет?
– Жобаға Каспий және Қара теңіз бассейні елдерінің келісімі қажет. Туннель жер астынан өтетіндіктен, ол аумақтық егемендікке нұқсан келтірмейді, бірақ трансшекаралық ынтымақтастық өте маңызды. Бұл экологиялық мониторинг топтарын, гидрологиялық-геологиялық сараптау орталықтарын, комиссияларды құру қажеттілігін туғызады. Бұл бастаманы БҰҰ деңгейіне жеткізу толығымен мүмкін. Шын мәнінде, бұл ұжымдық аймақтық әрекетке айналуы мүмкін.
Сонымен қатар, климаттың өзгеруіне байланысты жаһандық мұхиттар мен теңіздердегі су көлемі артып келеді, бұл артықшылықты қалай басқаруға болатыны туралы сұрақтарды тудырады. Менің ойымша, Каспий теңізі осы артық суды бақыланатын түрде орналастыру үшін табиғи су қоймасы бола алады. Кейіннен суды Урмия көлі мен Арал теңізі сияқты экожүйелерге жіберуге болады.
– Демек, жоба тек Каспий теңізінің су деңгейіне қатысты емес, басқа да стратегиялық мақсаттары бар ма?
– Мүлдем. Бұл жоба келесі стратегиялық нәтижелерді ұсынады:
- Энергетикалық қауіпсіздік: Туннель 170 МВт су электр қуатын өндіруді жеңілдетеді.
- Су ресурстарын бөлу: Суды Урмия көліне және Арал теңізіне бағыттау мүмкін.
- Логистика және сауда қауіпсіздігі: Каспий теңізінің көліктік маңызын қамтамасыз ете отырып, теңіз жолдарының тұрақтылығы сақталатын болады.
- Халықаралық бедел: Әзірбайжан және басқа елдер экологиялық инновациялардың көшбасшысы ретінде көтеріледі.
- Экожүйенің тепе-теңдігі: Қазіргі уақытта Каспий теңізіне тұщы судың құйылуы тұздылықты азайтып, микроэлементтерді бұзып, қатып қалу қаупін арттыруда. Туннель арқылы тұзды суды енгізу бұл тепе-теңдікті қалпына келтіруі мүмкін.
